Ηθικά ζητήματα γύρω από το λογισμικό από τον γκουρού της Πληροφορικής, Ρ. Στάλμαν
Του Ματθαιου Τσιμιτακη
Το αμφιθέατρο της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών την περασμένη εβδομάδα ήταν ασφυκτικά γεμάτο από νέους, και αισθητά λιγότερες, νέες. Είχαν έρθει από νωρίς το απόγευμα στο b fest, το φεστιβάλ που διοργανώνει κάθε χρόνο η αντιεξουσιαστική εφημερίδα «Βαβυλωνία», προκειμένου να ακούσουν τον Richard Stallman, ένα ζωντανό θρύλο των υπολογιστών και του λογισμικού. Ο Stallman έγινε γνωστός το 1983, όταν ξεκίνησε την ανάπτυξη του λειτουργικού συστήματος GNU, προκειμένου να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που ήδη είχαν δημιουργήσει οι άδειες χρήσης του λογισμικού, όπως για παράδειγμα να μην μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει έναν εκτυπωτή παρά μόνο με συγκεκριμένα προγράμματα κ.ο.κ. Το 1985, εξέδωσε το GNU manifesto ένα κείμενο που θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικό στον κόσμο των υπολογιστών, αφού ορίζει τις ηθικές αρχές που θα πρέπει να διέπουν την ανάπτυξη λογισμικού. Σύμφωνα με αυτό, όλοι οι χρήστες λογισμικού πρέπει να μπορούν να απολαμβάνουν τέσσερις βασικές ελευθερίες:
Ελευθερία 0: Να χρησιμοποιεί κανείς τα προγράμματα που επιθυμεί με όποιον τρόπο επιθυμεί.
Ελευθερία 1: Να μπορεί να μελετήσει κάθε πρόγραμμα και να το αλλάξει σύμφωνα με τις ανάγκες του.
Ελευθερία 2: Να μπορεί να διαμοιράσει το πρόγραμμα και να βοηθήσει άλλους.
Ελευθερία 3: Να μπορεί να διαδώσει τις μετατροπές που έκανε στην κοινότητα ώστε να ωφεληθούν και άλλοι.
Το GNU και ο Linus
Οι ελευθερίες αυτές κατοχυρώθηκαν νομικά με την άδεια GNU η οποία εκδόθηκε το 1989, δίνοντας τη δυνατότητα σε προγραμματιστές που δεν ήθελαν να περιορίζεται η δουλειά τους από τις αναδυόμενες, τότε, επιχειρήσεις πληροφορικής, όπως οι Apple, IBM, Microsoft κ.ά. Το λειτουργικό σύστημα GNU ολοκληρώθηκε τελικά το 1991, όταν ένας νεαρός Φινλανδός, ο Linus Torvalds έγραψε το δικό του λειτουργικό σύστημα, το γνωστό Linux. Τα δυο συστήματα σε συνδυασμό οδήγησαν στο πρώτο ολοκληρωμένο ελεύθερο λειτουργικό σύστημα, το GNU-Linux, το οποίο αποτέλεσε και αποτελεί ένα σοβαρό ανταγωνιστή των Windows και Macintosh των εταιρειών Microsoft και Apple αντίστοιχα.
O Stallman επέμεινε πάντοτε στον ηθικό χαρακτήρα του λογισμικού που πρέπει να προσφέρεται στην κοινότητα και εναντιώθηκε τόσο στο ιδιόκτητο λογισμικό των εταιρειών νέας τεχνολογίας, όσο και στο λογισμικό ανοιχτού πηγαίου κώδικα που υιοθετεί κάποιες από τις αξίες και τις αρχές του ελεύθερου λογισμικού, αλλά δεν αντιπαρατίθεται προς το ιδιόκτητο.
Τόσο στην Καλών Τεχνών την περασμένη βδομάδα, όσο και όπου εμφανίζεται αποτελεί πηγή έμπνευσης για τους ανθρώπους της πληροφορικής και του Διαδικτύου. Η συζήτησή μας έγινε στο σπίτι όπου φιλοξενήθηκε, στο Κουκάκι της Αθήνας, και που δεν δίστασε πολλές φορές να με διακόψει ανατρέποντας τις ερωτήσεις με μιαν εμμονική σχεδόν συνέπεια που αλλάζει την ιστορία των υπολογιστών.
– Η βασική διαφορά μεταξύ του ελεύθερου λογισμικού και του λογισμικού ανοιχτού πηγαίου κώδικα, έγκειται στις αξίες που τα συνοδεύουν. Το δεύτερο επικεντρώνει στην ευχρηστία και όχι στην προσφορά προς την κοινότητα. Γιατί είναι σημαντική αυτή η διάκριση;
– Το κίνημα του ελεύθερου λογισμικού εστιάζει στο ζήτημα της ελευθερίας και θεωρεί ότι αυτό είναι το μεγάλο ηθικό ζήτημα γύρω από το λογισμικό. Αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι ότι είτε εσύ ελέγχεις το πρόγραμμα που χρησιμοποιείς ή αυτό εσένα. Με το ελεύθερο λογισμικό, οι χρήστες ελέγχουν τα προγράμματα και κανείς δεν ασκεί εξουσία πάνω σε κανέναν. Με το ιδιόκτητο λογισμικό, το πρόγραμμα ελέγχει τους χρήστες του και ο ιδιοκτήτης του προγράμματος ελέγχει αυτό, επομένως τους χρήστες. Το ιδιόκτητο λογισμικό θεσμοθετεί ένα σύστημα άδικης εξουσίας επάνω στους χρήστες. Αυτός είναι ο μοναδικός του στόχος. Από τη στιγμή που ο ιδιοκτήτης αποκτά αυτή την εξουσία, έχει και τη δύναμη να τους εκμεταλλευθεί, να τους τρομοκρατήσει ή να τους κακομεταχειριστεί. Στόχος μας, λοιπόν, είναι η υπεράσπιση της ελευθερίας των χρηστών.
Οι άνθρωποι του λογισμικού ανοιχτού πηγαίου κώδικα δεν συνιστούν κίνημα γιατί δεν βλέπουν κάτι άδικο στην ιδέα του ιδιόκτητου λογισμικού και δεν το θέτουν ως ζήτημα στοιχειώδους ελευθερίας που αναλογεί στον καθένα, αλλά ως ζήτημα ευχρηστίας. Για τους υποστηρικτές του ελεύθερου λογισμικού, το να κατασκευάσεις ισχυρό, αξιόπιστο και εύχρηστο λογισμικό είναι ένα ενδιαφέρον θέμα αλλά όχι το πιο σημαντικό.
– Πώς μπαίνουν τα ηθικά προβλήματα στη συζήτηση για το λογισμικό;
– Οι περισσότεροι άνθρωποι, βεβαίως, δεν το σκέφτονται όταν χρησιμοποιούν υπολογιστές, οπότε να σας εξηγήσω. Ο προγραμματιστής απαιτεί ο χρήστης να υπογράψει μια άδεια η οποία περιορίζει αυτά που μπορεί να κάνει με το πρόγραμμα. Ας υποθέσουμε ότι υπάρχει ένα ιδιόκτητο λογισμικό για την ανάπτυξη και λειτουργία μιας ιστοσελίδας. Η άδειά του, απαγορεύει να δημοσιεύσεις οτιδήποτε ασκεί κριτική στον προγραμματιστή. Ετσι, περιστέλλει την ελευθερία του λόγου σου. Οι χρήστες περιορίζονται, και από τον ίδιο τον κώδικα, στον οποίο δεν έχουν πρόσβαση. Δεν είναι σε θέση να αλλάξουν το πρόγραμμα σύμφωνα με τις ανάγκες τους ή να γνωρίζουν τι ακριβώς κάνει αυτό το πρόγραμμα. Ο προγραμματιστής, λοιπόν, μπορεί για παράδειγμα να προσθέσει κακόβουλες εντολές και αυτοί να μην το γνωρίζουν καν. Το πρόγραμμα μπορεί να κατασκοπεύει τις δραστηριότητες του χρήστη του, να εμποδίζει άλλες χρήσιμες λειτουργίες ή ακόμα να αφήνει ανοιχτές «πίσω πόρτες» ώστε να μπορεί ένας τρίτος να επιτεθεί στον χρήστη. Μιλούσα πρόσφατα με ανθρώπους που ασχολούνται με τα γραφικά υπολογιστών και χρησιμοποιούν λογισμικό της Adobe. Εφόσον χρησιμοποιούν αυτό το λογισμικό, μπορούν να επεξεργαστούν και να σώσουν τη δουλειά τους σε μια κρυφή μορφή αρχείου που λειτουργεί μόνο με το συγκεκριμένο λογισμικό. Η προσωπική δουλειά τους είναι όμηρος της Adobe. Αν είχαν πρόσβαση στον κώδικα του λογισμικού, θα μπορούσαν να τον μελετήσουν και να σώσουν τη δουλειά τους σε άλλες μορφές, κάτι που για πολλούς λόγους θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο. Η Adobe έχει εξουσία πάνω στους χρήστες χάρη στους περιορισμούς αυτούς.
Κατασκοπεία
– Το ζήτημα της ιδιωτικής ελευθερίας και της προστασίας της ιδιωτικότητας, βεβαίως, είναι ευρύτερο στις μέρες μας. Ζούμε πλέον σε κοινωνίες που ξέρουν πολλά για εμάς κι αυτό εν πολλοίς σχετίζεται με την ψηφιακή τεχνολογία και το λογισμικό.
– Ο περισσότερος κόσμος ωθείται σε ενέργειες που τον αναγκάζουν να παραχωρεί πάρα πολλά στοιχεία για τον εαυτό του. Οι λόγοι είναι τρεις. Πρώτον είναι ο ευκολότερος τρόπος. Το άλλο θέλει λίγο παραπάνω προσπάθεια. Ζητούν τα στοιχεία αυτά οι εταιρείες και, τέλος, το ίδιο κάνουν και οι κυβερνήσεις. Τα windows σας παρακολουθούν, ο flash player της Adobe έχει super cookies, πολλά κινητά τηλέφωνα έχουν λειτουργία κατασκοπίας. Δεν τα ακούτε να λειτουργούν, αλλά αυτά σας ακούνε. Ακόμα έχουν πίσω θύρες, ώστε να μπορεί η εταιρεία να αλλάζει όπως επιθυμεί το λογισμικό και να μην το μαθαίνετε. Αρα, η τηλεφωνική εταιρεία σας ελέγχει. Η επιτήρηση γίνεται ακόμα από τους Παρόχους σύνδεσης στο Ιντερνετ. (H E.E. ζητάει να κρατάνε τα δεδομένα σας για ένα διάστημα.) Υπάρχει επιτήρηση στις ιστοσελίδες που επισκέπτεσθε, κάμερες στους δρόμους κ.ο.κ. Το Facebook φτύνει στα μούτρα των χρηστών του τον σεβασμό της ιδιωτικότητας και γίνεται κάθε χρόνο, χειρότερο. Είναι ανήκουστο να μην έχει κάποιος το θάρρος να παρατήσει το facebook. Οι περισσότεροι υποκύπτουν στην κοινωνική πίεση των υπολοίπων. Πράγματι, λοιπόν, δεν φτάνει το ελεύθερο λογισμικό, πρέπει να κάνουμε περισσότερα για να προστατευθούμε. Να απαιτήσουμε από τις κυβερνήσεις μας να μην κάνουν τίποτα χωρίς προηγούμενες δικαστικές αποφάσεις.
– Παράγει το ελεύθερο λογισμικό ένα εναλλακτικό παράδειγμα συνεργασίας μεταξύ των ανθρώπων;
– Ναι και όχι. Δεν αφορά σε διαφορετικό τρόπο δουλειάς, αλλά σε αντίθεση με το ιδιόκτητο λογισμικό, επιτρέπει τη συνεργασία. Το ένα διαιρεί και εξουσιάζει, είναι αποικιοκρατικού χαρακτήρα σύστημα, ενώ το άλλο όχι. Η κοινωνία μας δίνει μεγάλη σημασία στα βραχυπρόθεσμα ωφέλη και επομένως στην ευχρηστία και όχι στις αξίες. Οχι στο πώς θα σχεδιάσουμε συστήματα που δεν θα παρακολουθούν τους πολίτες. Η Microsoft ρωτάει τους πελάτες της «πού θες να πας σήμερα», ενώ εμείς ρωτάμε «τι είδους ζωή θες να ζήσεις».
– Θα μπορούσε ένας επαγγελματίας προγραμματιστής να σας πει ότι έχει δικαίωμα να ζει από τη δουλειά του…
– Οχι σας παρακαλώ, κι ένας επαγγελματίας κλέφτης θα μπορούσε να πει το ίδιο και η απάντηση θα ήταν πως αυτό που κάνει είναι κακό και θα πρέπει να το σταματήσει. Το πώς θα ζει είναι άλλης τάξεως πρόβλημα. Θα έπρεπε οι κυβερνήσεις και το κράτος πρόνοιας να έχουν πολιτικές για τους ανέργους. Είναι λάθος να βγάζεις χρήματα έτσι. Το ιδιόκτητο λογισμικό δεν θα έπρεπε να υπάρχει και δεν πρέπει να το ανεχόμαστε. Και αυτός είναι ο στόχος όλης της δουλειάς μου, να απελευθερωθούν όλοι οι χρήστες, ώστε να μπορούν να συνεργάζονται και να ελέγχουν οι ίδιοι τα προγράμματα και όχι το αντίθετο.
Καμιά διαφοροποίηση
Οι περισσότεροι προγραμματιστές δεν βγάζουν χρήματα από την ανάπτυξη λογισμικού αλλά από την παραμετροποίησή του για συγκεκριμένους πελάτες. Φαντάζομαι πως και στην Ελλάδα δεν αποτελούν σημαντικό τμήμα της Εθνικής οικονομίας. Είναι μήπως σημαντικότεροι από τους εμποροϋπαλλήλους, τους ξυλουργούς ή τους εργάτες; Μάλλον όχι, οπότε γιατί πρέπει να τους διαχωρίσουμε κατ’ αυτόν τον τρόπο; Δίνοντας τους το δικαίωμα να φτιάχνουν ιδιόκτητο λογισμικό και να περιστέλλουν τα δικαιώματα των χρηστών, περιορίζουμε τη δυνατότητα όλων των υπολοίπων να κάνουν δημιουργικά πράγματα με αυτό το λογισμικό. Αντίθετα, πρέπει να βρούμε τρόπους να ενθαρρύνουμε τους ανθρώπους να γράφουν ελεύθερο λογισμικό και τρόπους που να τους αποτρέπουν από το να γράφουν ιδιόκτητο.
– Το λογισμικό είναι πλέον κρίσιμος παράγοντας άσκησης της διοίκησης, αφού τα πάντα δουλεύουν με υπολογιστές.
– Και θα πρέπει να είναι ελεύθερο και όχι ιδιόκτητο. Οι κυβερνήσεις έχουν την υποχρέωση να ελέγχουν οι ίδιες τους υπολογιστές και τα δεδομένα τους. Αυτό δεν γίνεται αλλιώς. Δεν πρέπει να αφήνουν τους υπολογιστές τους να πέφτουν σε ιδιωτικά χέρια. Χώρια το γεγονός ότι είναι πιο ασφαλές από το ιδιόκτητο λογισμικό.
– Ευχαριστώ πολύ.
– Hapy Hacking.
– Τι είναι το Hacking;
– Παιχνιδιάρικη εξυπνάδα!
Πνευματικά έργα και δικαιώματα
– Το λογισμικό είναι κομμάτι της πολιτιστικής βιομηχανίας…
– Οχι, όχι να με συγχωρείτε, η υπόθεση είναι λάθος. Κάποιες φορές αποτελεί τμήμα της, ενώ άλλες όχι. Εχω γράψει προγράμματα που χρησιμοποιούνται από δεκάδες εκατομμύρια υπολογιστές, αλλά δεν το έκανα σαν δουλειά, δεν πληρώθηκα για αυτό. Σε έναν ελεύθερο κόσμο, το λογισμικό δεν είναι πάντα δουλειά.
– Προσπαθώ να πω ότι υπάρχει ένα καθεστώς πνευματικής ιδιοκτησίας…
– Οχι δεν υπάρχει. Ο όρος αυτός απλώς προκαλεί σύγχυση. Είναι τελείως διαφορετικοί οι νόμοι για τα πνευματικά δικαιώματα, τις πατέντες, τα trademarks, γεωγραφικά προσδιορισμένες ονομασίες, τοπικά μονοπώλια κ.ο.κ. Κάθε ένας από αυτούς τους νόμους απευθύνεται σε διαφορετικής φύσεως προβλήματα. Η τοποθέτηση τους κάτω από μια κοινή ομπρέλα θολώνει την κατανόηση των προβλημάτων. Ας μην το κάνουμε, αν θέλουμε να βρούμε τις καλύτερες πολιτικές λύσεις και να τις καταλαβαίνει ο κόσμος. Ο όρος «πνευματική ιδιοκτησία» είναι πολύ γενικός για να βγάζει νόημα.
– Σχετικά με τις πατέντες λογισμικού;
– Μια πατέντα κατοχυρώνει ένα μονοπώλιο πάνω σε μια ιδέα. Κάθε προγραμματιστής μπορεί να συνδυάζει χιλιάδες ιδέες στην κατασκευή ενός προγράμματος και άρα κινδυνεύει να δεχτεί εκατοντάδες μηνύσεις και αγωγές. Είναι, λοιπόν, καταστροφικές για το λογισμικό.
Πηγή: ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ (13/06/2010)